7. Międzynarodowa Konferencja Naukowa z cyklu
„Góry-Literatura-Kultura”
Czyje są Góry? Procesy oswajania, udomawiania i zawłaszczania gór
(Polanica-Zdrój, 16-18 października 2019 r.)
Sprawozdanie
W dniach 16-18 października 2019 r. w Polanicy-Zdroju odbyła się 7. Międzynarodowa Konferencja Naukowa z cyklu „Góry-Literatura-Kultura” zorganizowana przez Pracownię Badań Humanistycznych nad Problematyką Górską działającą w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego, Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie (DHI) oraz Instytut im. Leibniza dla Historii i Kultury Europy Wschodniej w Lipsku (GWZO).
Organizatorzy jako temat konferencji zaproponowali brzmiące trochę przekornie, a trochę prowokacyjnie hasło „Czyje są góry?”; mając na uwadze różne aspekty tego pojęcia i zjawiska, zaprosili do dyskusji nad problemami związanymi z oswajaniem i zawłaszczaniem gór badaczy z wielu ważnych europejskich ośrodków naukowych. W liście anonsującym projekt wydarzenia wskazano kilka możliwych kierunków interpretacyjnych sygnalizowanego zagadnienia, ale inwencja uczestników przekroczyła najśmielsze oczekiwania autorów projektu konferencji.
Przedmiotem rozważań podjętych w trakcie obrad przez referentów z uniwersytetów szwajcarskich, niemieckich, austriackich, czeskich i polskich (ponadto z dalekiego Bostonu przybyła zawsze mile tu witana badaczka Karpat Wschodnich i Bieszczad, Patrice Dabrowski) stały się zagadnienia z zakresu kilku dyscyplin naukowych, przy czym wiele zaprezentowanych ujęć miało charakter interdyscyplinarny, niektóre z nich zaś imponowały nowatorstwem metodologicznym.
Obok fascynujących prezentacji etnologicznych o ludach Lepcza zamieszkujących Himalaje i o sposobie rozumienia gór w tradycyjnej kulturze mongolskiej, uczestnicy mogli wysłuchać ciekawych referatów z zakresu badań naukowych dotyczących gór geograficznie nam bliższych: m.in. Alp, Karpat i Sudetów. Historię turystyki górskiej, rozwijającą się w różnych regionach Europy i świata, rozpatrywano w świetle nowoczesnych metodologii badawczych oraz ideologii patronujących interpretacjom różnych obszarów górskich.
Pieczę nad całością sprawowali organizatorzy: Ewa Grzęda, kierująca Pracownią Badań Humanistycznych nad Problematyką Górską (Uniwersytet Wrocławski), Dietlind Hüchtker reprezentująca Leibniz-Institut für Geschichte und Kultur des östlichen Europa (Leipzig) i Miloš Řezník, dyrektor Niemieckiego Instytutu Historycznego w Warszawie.
By wyraźniej, acz skrótowo, zarysować problematykę tego naukowego spotkania, warto dokonać syntetycznego przeglądu wystąpień, układających się w kilka zbliżonych kręgów tematycznych.
Karel Stibral (Masarykova univerzita, Brno) zajął się problematyką osiemnastowiecznych badań naukowych w Karkonoszach, które zostały zaprezentowane na tle analogicznych badań w Alpach. Z kolei Jan Pacholski (Uniwersytet Wrocławski) zaproponował nowe spojrzenie na zagadnienie dialektyki wpływów postępowych i konserwatywnych ruchów społeczno-ekonomicznych w kontekście zagospodarowania różnych pasm górskich. Wybitne walory poznawcze miał referat Andreasa Bürgiego z Zurychu dotyczący pierwszej mapy plastycznej Alp. Jon Mathieu (Universität Luzern) w referacie Czy Alpy należą do ruchu turystycznego? 150 lat krytyki turystyki przedstawił interesującą koncepcję fenomenologicznych badań nad dziejami turystyki, ujmując je w formę krytycznej analizy pewnych charakterystycznych momentów w jej dziejach alpejskich. Veronika Faktorová (Jihočeská univerzita v Českých Budějovicích) w nowatorski sposób scharakteryzowała rolę motywu gór w budowaniu narodowej mitologii w czeskiej oraz słowackiej literaturze i kulturze na przestrzeni dziejów. Interesujące elementy faktograficzne pojawiły się w referacie Jagody Wierzejskiej (Uniwersytet Warszawski), która omówiła Aspekty ideologiczne turystyfikacji Karpat Wschodnich w II Rzeczpospolitej (1918-1939). Pod względem metodologicznym jej wypowiedź w interesujący sposób korespondowała z referatem Katarzyny Tałuć (Uniwersytet Śląski) zatytułowanym Prasa o turystyce masowej w górach. Ciekawą perspektywę badawczą, nakierowaną na problematykę etnolingwistyczną w kontekście refleksji nad udomawianiem i zawłaszczaniem gór zaproponowała Małgorzata Misiak w referacie „W górach jest wszystko co kocham”… beskidzki rekonesans w krainie Łemków. Z kolei Tomasz Przerwa (Uniwersytet Wrocławski) mówił o postrzeganiu i zawłaszczaniu Gór Sowich przed rokiem 1945, wskazując na masowość zainteresowania tymi górami w mieszczańskiej śląskiej kulturze niemieckiej. Maria Kościelniak (Uniwersytet Wrocławski) wygłosiła referat dotyczący modelowych czynników popularyzacji Gorców, zatytułowany „Władcy Gorców” – aktorzy regionalni współtworzący genius loci kulturowej przestrzeni gorczańskiej. Autorka wykorzystała w nim coraz głębiej wchodzące do polskiego dyskursu naukowego pojęcie „aktora”, w istocie równoważne z rozumieniem osoby inicjującej (aktywizującej) pewne wartości. Natomiast Patrice M. Dabrowski (Harvard University) przedstawiła i omówiła historię (kolejnego) „odkrywania Bieszczadów” w sposób szczególny akcentując rolę, jaką w tym procesie odegrał Janusz Rygielski (Dla kogo Bieszczady? Janusza Rygielskiego wkład w dyskusję [lata 70. do wczesnych lat 80. XX w.]). Procesy technologicznego i gospodarczego wkraczania w góry na odmiennych przykładach, równie jednak ciekawie, omówili Roland Tusch (Universität für Bodenkultur, Wien), Zbigniew Moździerz (Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu, Muzeum Tatrzańskie im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem) i Michael Wedekind (Zentralinstitut für Kunstgeschichte, München). Pierwszy z nich opowiedział o fascynujących dziejach budowy kolejowej przeprawy przez Semmering, drugi mówił o dziewiętnastowiecznej ekspansji zabudowy przemysłowej w Tatrach, trzeci zaś o różnych formach zawłaszczania przestrzeni w Alpach i Karpatach. Niejako układ odniesienia do tych wypowiedzi stanowił interesujący referat Marii Buck (Universität Innsbruck) Od groźnych po zagrożone Alpy – procesy zawłaszczania a tożsamość alpejskich obrońców środowiska. Celnym dopełnieniem tej sekwencji tematycznej, a jednocześnie ważnym otwarciem na nowe aspekty dyskutowanego zjawiska, był nowatorski pod względem koncepcji metodologicznych referat Moniki Witt (Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nysie) o strategiach zawłaszczania przestrzeni w sportach górskich. Blisko klasycznych idei ochrony przyrody sytuował się z kolei efektownie podany referat Doroty Nowickiej (Uniwersytet Wrocławski) o zagrożeniach dla górskiego świata zwierząt, wynikających z niekontrolowanej antropopresji na obszary górskie.
Wyraźnie wyodrębniająca się grupa referatów dotyczyła problemów z pogranicza literatury, etnologii, folklorystyki i antropologii kultury, aczkolwiek ostatnim tym pojęciem można by objąć szereg już wyżej wymienionych referatów. Jacek Kolbuszewski (Uniwersytet Wrocławski) scharakteryzował pojęcie literatury górskiej, akcentując w niej rolę literatury faktu, natomiast Jolanta Ługowska (Uniwersytet Wrocławski) w nowatorski sposób spojrzała na elementy taternickiego folkloru, wpisanego w tzw. bujdałki. Anna Brzezińska-Winkiel (Uniwersytet Wrocławski) w barwnej opowieści Kto straszy na ziemi kłodzkiej? Bohaterowie opowieści ludowych „Czeskiego zakątka” omówiła mało znane, tak w Polsce, jak w Czechach, elementy czeskiego folkloru Ziemi Kłodzkiej. Ewa Kolbuszewska (Uniwersytet Wrocławski) w szkicu Czyje góry? Boga czy Śmierci? zaprezentowała i scharakteryzowała dwie przeciwstawne koncepcje interpretacji przestrzeni gór, wykorzystując przede wszystkim materiały literatury romantycznej. W tym literackim bloku mieściły się także efektownie przedstawione referaty Małgorzaty Łoboz (Uniwersytet Wrocławski) o pieśniach skomponowanych przez Mieczysława Karłowicza do słów wierszy Kazimierza Przerwy-Tetmajera jako przejawie dekadenckiego spojrzenia na Tatry oraz Anny Pigoń (Uniwersytet Wrocławski) o stosunku górali podhalańskiej do przestrzeni górskiej w zależności od ich płci. Autorka ostatniego z przywołanych wystąpień swoją pracę oparła na ciekawej klasyfikacji materiału literackiego. Niewątpliwą przyjemność miała Dietlind Hüchtker (Leibniz-Institut für Geschichte und Kultur des östlichen Europa) moderując panel etnologiczny wzbudzający wielkie zainteresowanie uczestników konferencji. Uwagę słuchaczy pochłonęła doskonała pod względem metodologicznym prezentacja losów himalajskiego ludu Lepcza zaprezentowana przez wybitną polską himalaistkę, Annę Okopińską (Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach). Natomiast Łukasz Smyrski (PAN Warszawa) przedstawił fascynujący materiał badawczy i interesujące tezy dotyczące sposobów istnienia relacji pomiędzy mieszkańcami gór i środowiskiem naturalnym Mongolii w referacie o prowokacyjnie brzmiącym tytule Góry należą do duchów. Ingerencje w lokalną ontologię w Mongolii. Wydaje się, że opieka dobrych duchów unosiła się również nad polanicką Willą Zameczek, gdzie odbywały się obrady podczas trzech dni konferencji, która przebiegła w życzliwej, miłej, przyjaznej i prawdziwie naukowej atmosferze. Bardzo istotnym elementem spotkania była nieoceniona, perfekcyjna praca tłumaczy pod kierunkiem Pana Piotra Żwaka. Wszystkie wystąpienia i dyskusje były tłumaczone symultanicznie, co ułatwiło precyzyjną wymianę naukowych refleksji i doświadczeń.
Wszystkim Państwu Uczestnikom, Tłumaczom i Organizatorom raz jeszcze serdecznie dziękujemy za udział w wydarzeniu, zaangażowanie w przygotowanie wystąpień, głosy w dyskusji, prowadzenie i moderowanie paneli, tłumaczenie symultaniczne i konsekutywne, techniczną obsługę konferencji, a nade wszystko wspaniałą atmosferę, którą współtworzyliśmy podczas polanickiego spotkania.